Expositie
Artemisia: Kanjer van een vrouw ondanks à¨n dankzij de mannen
Nog tot 23 januari 2022 is in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede de tentoonstelling Artemisia. Vrouw & Macht te zien. Een unieke kans om kennis te maken met deze schilderende powervrouw. Artemisia Gentilleschi is de eerste vrouw die zich een plek verwierf binnen het kunstenaarswereldje van de vroege 17e eeuw in Italië en ver daarbuiten. Haar schilderijen laten een ongekend vakmanschap, originaliteit en uitdrukking zien. Maar wie was eigenlijk deze vrouw, wat bewoog haar, oftewel wat was de geschiedenis die haar maakte tot wie ze was?
De vader en leermeester van Artemisia is Orazio Lomi. Hij komt uit Pisa, is evenals zijn vader opgeleid als goudsmid, maar kiest voor het schildersvak. Hij neemt een ‘artiestennaam’ aan (van een oom van moeders kant): Gentilleschi.
Zijn karakter is gecompliceerd, arrogant en wraakzuchtig. Hij krijgt vier kinderen; drie zoons (die altijd bij hem zullen blijven) en een dochter Artemisia, die kiest voor een eigen carrià¨repad. Orazio gaat schilderen in Rome en krijgt al snel bekendheid en mooie opdrachten.
Carravaggio
In 1600 komt Carravaggio naar Rome. De twee hooggetalenteerde, opvliegende querulanten trekken veel samen op en zijn berucht in Rome. Orazio neemt veel van de schilderstijl van Caravaggio over. Typische stijlkenmerken zijn de dramatiek in de uitdrukkingen, de monumentale composities, de natuurlijke- en eigentijdse afbeelding van figuren en een sterk chiaroscuro. Ook Rembrandt kende de stijl van Caravaggio en zou later zelf beroemd worden om zijn licht/donker-effecten. Rond 1609 moet Carravaggio vanwege een moord vluchten uit Rome.
Die negen jaren, van haar zevende tot haar zestiende, zijn zeer bepalend voor Artemisia. Zeker omdat haar moeder Prudentia overlijdt als zij 12 is. Ze groeit dan, meer dan daarvoor, op in een mannenwereld. Artemisia is al jong zeer begaafd en in de leer bij haar vader. Ze leert lezen en schrijven, wat uitzonderlijk is voor een vrouw in die tijd. Heel bijzonder zijn de 49 brieven die van haar bewaard zijn gebleven en waardoor wij veel over de vrouw en kunstenaar Artemisia weten.
De invloed van Caravaggio is ontegenzeglijk aanwezig in de schilderkunst van Artemisia, zoals in de Judith en Holofernes die zij op 17-jarige leeftijd maakt.
Verkracht en gemarteld
Na verloop van tijd komt de schilder Tassi in hun atelier werken. Hij verkracht Artemisia als ze 17 jaar is en belooft met haar te trouwen als blijkt dat zij zwanger is. Na vele maanden getreuzel van Tassi komt de aap uit de mouw: het blijkt dat hij al getrouwd is. Vader gaat een rechtszaak aan tegen Tassi, omdat hun eer geschonden en hun carrià¨re aan diggelen is. Artemisia wordt gemarteld om te ‘bewijzen’ of zij de waarheid spreekt. Tijdens de marteling blijft zij zeggen ‘dico la verità ’ (ik spreek de waarheid) en Tassi wordt veroordeeld tot twee jaren gevangenis. De carrià¨re van Orazio komt in het slop door de rechtszaak en hij ziet zich genoodzaakt naar Genua te gaan om daar een verdere carrià¨re op te bouwen.
Het seksueel overschrijdend gedrag van Tassi zou Artemisia’s hele leven blijven bepalen. In haar schilderijen komen opvallend veel situaties van seksueel- en machtsmisbruik voor. Ze schilderde minstens vijf keer het Bijbelse verhaal van Susanna en de Ouderlingen. Hierin is Susanna aan het baden als ze wordt bespied door twee oude rechters. In veel barokke schilderingen wordt Susanna afgebeeld als verleidster. Maar in de werken van Artemisia probeert Susanna juist aan de oneerbare voorstellen van de oude mannen te ontkomen, zoals Artemisia ook Tassi probeerde te ontlopen. Een ander veelvoorkomend tafereel is Judith en Holofernes, waarin de macht van vrouwen over mannen onderwerp is.
Ondanks alles vindt Artemisia toch een huwelijkspartner, namelijk Stiatessi.
Artemisia krijgt vijf kinderen waarvan er vier jong sterven en de oudste dochter Prudentia (naar haar moeder) ook het schildersvak in gaat.
Vrouw in mannenwereld
Artemisia gaat vanaf 1616 in Florence werken, wordt beroemd en dringt door tot in de hoogste kringen. Zij heeft contact met Gallileo Gallilei en Cosimo de Medici. Haar mecenas is een neef van Michelangelo Buonarotti en Artemisia wordt het eerste vrouwelijk lid van de Academia del art del disegno.
In 1620 gaat ze terug naar Rome zonder echtgenoot. Ze zal jaren later nog een keer navraag doen ‘hoe het toch met hem gaat en of hij nog leeft’.
Ondertussen bouwt ze haar faam uit, heeft verschillende minnaars en weet bovendien haar schilderkunst uitstekend te vermarkten. Daarin is ze schaamteloos, zoals blijkt uit een begeleidende brief bij een zelfportret: ‘Wil je niet masturberen voor mijn schilderij?!’
Haar stijl wisselt naar gelang de voorkeuren van de opdrachtgevers, maar blijft altijd herkenbaar. Artemisia schilderde voor koningen en hertogen in Italië, Engeland en Spanje.
Intussen worstelde ze wel met de vooroordelen in een mannenwereld, met mannelijke schilders en mannelijke opdrachtgevers. Uitspraken van haar als ‘Ik laat uwe doorluchtige heerschap zien wat een vrouw kan doen!’ of ‘en u zult de geest van Caesar in de ziel van een vrouw vinden’ en ‘mijn werk levert het bewijs van mijn roem’, geven blijk van haar doorzettingsvermogen, strijd en zelfverzekerdheid. Voorwaar een boegbeeld voor vrouwen.
Zelfverzekerde vrouwen
Artemisia was onconventioneel door zichzelf vaak te schilderen met loshangende haren, wat in die tijd zeer ongebruikelijk was. Ze schilderde veel zelfverzekerde vrouwen en door mannen belaagde vrouwen zoals Suzanna en Bathseba. Zij wist ze niet als lustobject, maar als opgejaagde vrouwen af te beelden.
Vanaf 1649 leeft en schildert Artemisia in Napels. Opmerkelijk dat zij in die periode zes keer Bathseba en David schildert. Het is een afspiegeling van haar eigen geschiedenis. Artemisia overlijdt rond 1654/55. Het is onbekend wanneer precies en onder welke omstandigheden, maar in 1656 sterven 150.000 van de 300.000 inwoners van Napels aan de pest en mogelijk is dat ook haar lot geworden.
Na haar dood raakt haar geschiedenis en haar schilderkunst in de vergetelheid. Veel schilderijen van haar worden toegeschreven aan mannelijke collega’s. Het is pas in onze tijd dat zij de erkenning en aandacht krijgt die zij verdient. Zoals nu met de expositie Artemisia. Vrouw & Macht in het Rijksmuseum Twenthe.
Foto: Zelfportret van Artemisia Gentilleschi.
De vader en leermeester van Artemisia is Orazio Lomi. Hij komt uit Pisa, is evenals zijn vader opgeleid als goudsmid, maar kiest voor het schildersvak. Hij neemt een ‘artiestennaam’ aan (van een oom van moeders kant): Gentilleschi.
Zijn karakter is gecompliceerd, arrogant en wraakzuchtig. Hij krijgt vier kinderen; drie zoons (die altijd bij hem zullen blijven) en een dochter Artemisia, die kiest voor een eigen carrià¨repad. Orazio gaat schilderen in Rome en krijgt al snel bekendheid en mooie opdrachten.
Carravaggio
In 1600 komt Carravaggio naar Rome. De twee hooggetalenteerde, opvliegende querulanten trekken veel samen op en zijn berucht in Rome. Orazio neemt veel van de schilderstijl van Caravaggio over. Typische stijlkenmerken zijn de dramatiek in de uitdrukkingen, de monumentale composities, de natuurlijke- en eigentijdse afbeelding van figuren en een sterk chiaroscuro. Ook Rembrandt kende de stijl van Caravaggio en zou later zelf beroemd worden om zijn licht/donker-effecten. Rond 1609 moet Carravaggio vanwege een moord vluchten uit Rome.
Die negen jaren, van haar zevende tot haar zestiende, zijn zeer bepalend voor Artemisia. Zeker omdat haar moeder Prudentia overlijdt als zij 12 is. Ze groeit dan, meer dan daarvoor, op in een mannenwereld. Artemisia is al jong zeer begaafd en in de leer bij haar vader. Ze leert lezen en schrijven, wat uitzonderlijk is voor een vrouw in die tijd. Heel bijzonder zijn de 49 brieven die van haar bewaard zijn gebleven en waardoor wij veel over de vrouw en kunstenaar Artemisia weten.
De invloed van Caravaggio is ontegenzeglijk aanwezig in de schilderkunst van Artemisia, zoals in de Judith en Holofernes die zij op 17-jarige leeftijd maakt.
Verkracht en gemarteld
Na verloop van tijd komt de schilder Tassi in hun atelier werken. Hij verkracht Artemisia als ze 17 jaar is en belooft met haar te trouwen als blijkt dat zij zwanger is. Na vele maanden getreuzel van Tassi komt de aap uit de mouw: het blijkt dat hij al getrouwd is. Vader gaat een rechtszaak aan tegen Tassi, omdat hun eer geschonden en hun carrià¨re aan diggelen is. Artemisia wordt gemarteld om te ‘bewijzen’ of zij de waarheid spreekt. Tijdens de marteling blijft zij zeggen ‘dico la verità ’ (ik spreek de waarheid) en Tassi wordt veroordeeld tot twee jaren gevangenis. De carrià¨re van Orazio komt in het slop door de rechtszaak en hij ziet zich genoodzaakt naar Genua te gaan om daar een verdere carrià¨re op te bouwen.
Het seksueel overschrijdend gedrag van Tassi zou Artemisia’s hele leven blijven bepalen. In haar schilderijen komen opvallend veel situaties van seksueel- en machtsmisbruik voor. Ze schilderde minstens vijf keer het Bijbelse verhaal van Susanna en de Ouderlingen. Hierin is Susanna aan het baden als ze wordt bespied door twee oude rechters. In veel barokke schilderingen wordt Susanna afgebeeld als verleidster. Maar in de werken van Artemisia probeert Susanna juist aan de oneerbare voorstellen van de oude mannen te ontkomen, zoals Artemisia ook Tassi probeerde te ontlopen. Een ander veelvoorkomend tafereel is Judith en Holofernes, waarin de macht van vrouwen over mannen onderwerp is.
Ondanks alles vindt Artemisia toch een huwelijkspartner, namelijk Stiatessi.
Artemisia krijgt vijf kinderen waarvan er vier jong sterven en de oudste dochter Prudentia (naar haar moeder) ook het schildersvak in gaat.
Vrouw in mannenwereld
Artemisia gaat vanaf 1616 in Florence werken, wordt beroemd en dringt door tot in de hoogste kringen. Zij heeft contact met Gallileo Gallilei en Cosimo de Medici. Haar mecenas is een neef van Michelangelo Buonarotti en Artemisia wordt het eerste vrouwelijk lid van de Academia del art del disegno.
In 1620 gaat ze terug naar Rome zonder echtgenoot. Ze zal jaren later nog een keer navraag doen ‘hoe het toch met hem gaat en of hij nog leeft’.
Ondertussen bouwt ze haar faam uit, heeft verschillende minnaars en weet bovendien haar schilderkunst uitstekend te vermarkten. Daarin is ze schaamteloos, zoals blijkt uit een begeleidende brief bij een zelfportret: ‘Wil je niet masturberen voor mijn schilderij?!’
Haar stijl wisselt naar gelang de voorkeuren van de opdrachtgevers, maar blijft altijd herkenbaar. Artemisia schilderde voor koningen en hertogen in Italië, Engeland en Spanje.
Intussen worstelde ze wel met de vooroordelen in een mannenwereld, met mannelijke schilders en mannelijke opdrachtgevers. Uitspraken van haar als ‘Ik laat uwe doorluchtige heerschap zien wat een vrouw kan doen!’ of ‘en u zult de geest van Caesar in de ziel van een vrouw vinden’ en ‘mijn werk levert het bewijs van mijn roem’, geven blijk van haar doorzettingsvermogen, strijd en zelfverzekerdheid. Voorwaar een boegbeeld voor vrouwen.
Zelfverzekerde vrouwen
Artemisia was onconventioneel door zichzelf vaak te schilderen met loshangende haren, wat in die tijd zeer ongebruikelijk was. Ze schilderde veel zelfverzekerde vrouwen en door mannen belaagde vrouwen zoals Suzanna en Bathseba. Zij wist ze niet als lustobject, maar als opgejaagde vrouwen af te beelden.
Vanaf 1649 leeft en schildert Artemisia in Napels. Opmerkelijk dat zij in die periode zes keer Bathseba en David schildert. Het is een afspiegeling van haar eigen geschiedenis. Artemisia overlijdt rond 1654/55. Het is onbekend wanneer precies en onder welke omstandigheden, maar in 1656 sterven 150.000 van de 300.000 inwoners van Napels aan de pest en mogelijk is dat ook haar lot geworden.
Na haar dood raakt haar geschiedenis en haar schilderkunst in de vergetelheid. Veel schilderijen van haar worden toegeschreven aan mannelijke collega’s. Het is pas in onze tijd dat zij de erkenning en aandacht krijgt die zij verdient. Zoals nu met de expositie Artemisia. Vrouw & Macht in het Rijksmuseum Twenthe.
Foto: Zelfportret van Artemisia Gentilleschi.
